Skogens uro / Eivind Myklebust

Mange hadde måla ein skog. Likevel måla Edvard Munch ein furuskog.

Tre tømmerstokkar ligg i kryss over kvarandre på eit av måleria Karl Ove Knausgård har valt ut til utstillinga «Mot skogen» på Munchmuseet. Den øvste, gule tømmerstokken stikk seg ut midt i biletet. Den ligg kvista og utan bark, og dreg blikket til seg, før den fører auga våre vidare inn mellom dei stolte furene som framleis held stand. «Den gule tømmerstokken» (1912) vil oss sikkert ingenting, slik Knausgård skriv om eit anna av Munchs skogsmåleri i utstillingskatalogen: «Hvis det kommuniserer, så kommuniserer det slik som trærne kommuniserer. Uten et ord, gjennom sitt nærvær, gestaltet gjennom sin form […]. Trærne er trær, skogen er skog, og dette maleriet er et bilde av dem. Maleren som har malt det, gjør det nesten selvløst, det er som om han maler på skogens premisser».

Likevel viser måleriet oss noko anna enn berre trea og skogen dei står eller ligg i: Det gule i tømmerstokken vitnar nettopp om mennesket som har tatt seg inn i skogen for å gjere nytte av den. Om Munch har måla på skogens premiss, må det også leggjast til at desse premissa gjennom fleire hundreår har vore uløyselege frå menneskeleg bruk og misbruk – frå lover og reguleringar, mål og motiv.

Perspektivet i biletet synest å stadfeste det. Når eg byrjar å bevege meg i museumsrommet på Munchmuseet, oppdagar eg raskt at det nettopp er den gule tømmerstokken som styrer det eg ser, som held meg fast i sitt perspektiv. Eg ruslar frå venstre til høgre kant av biletet, men blikket mitt maktar ikkje rive seg laus frå stokken, det glid framleis inn langs stammen, inn mot det same punktet djupare inne i skogen. Vi er fanga i vårt eige blikk, synest biletet å demonstrere, eller som Knausgård kanskje meir oppløftande formulerer det: «Verden oppstår i blikket vårt, hele tiden. Den er ikke, den blir til».

 

Skogens ro

Eg gjekk ein tur på stien i sommar, ikkje så mykje for å søkje skogens ro som for å få utløp for ei rastløyse som jamleg byggjer seg opp i meg. Difor gjekk eg raskt, nokre vil kalle det jogging, medan eg høyrde på podcast, slik eg meir enn gjerne gjer også på skogstur, om det er dit tankane mine blir dregne nett den dagen. Dette kan provosere enkelte, har eg merka meg, i alle fall om ein snakkar høgt om det. Jamleg høyrer eg ekkoet frå Henry David Thoreau: «Hva har jeg i skogen å gjøre hvis jeg tenker på noe som er utenfor skogene?»

For meg er det uklårt kvifor grensa rundt skogen også må vere ei grense rundt tankane mine, og svaret på Thoreaus spørsmål er openbert: Eg skal tenkje vidare på det eg vanlegvis tenkjer på, og halde fram med å blande tankane mine saman med andre sine tankar. Eg hugsar framleis ein dagsmarsj gjennom ein av dei lengste dalane i heimtraktene mine for snart ti år sidan, med Carsten Jensens «Vi, de druknede» på øyrene. Eg har klove langs ein fjellrygg ein heil ettermiddag med Frank Rossavik sin fornøyelege biografi om Einar Førde i hovudet. I sommar har eg vore i USA i 50-åra og i Russland i 1917 medan eg har stavra meg frå tareblad til tinderad på Søre Sunnmøre. Ein stad på vegen slepp eg øyrepluggane ut, lèt forteljaren fortelje for seg sjølv i nokre sider, og fyller munnhòla med vatn som klukkar like fint gjennom kroppen min som det gjer i elva som renn vidare ned gjennom fjellsida.

Og så gjekk eg altså ein tur langs stiane i Nordmarka, og høyrde på ei av sommarsendingane frå NRK P2, der forfattar og naturskribent Torbjørn Ekelund fortalde mykje interessant om å gå. Ekelund høyrer også på podcast når han går i byen eller langs landevegen… men aldri når han går i skogen, legg han til, med djupt alvor i røysta. Eg ser for meg P2-lyttarar i bygd og by nikke andektig ved kjøkkenborda.

 

Skogens rom

«Hvorfor skal skogens venner ha et så opphøyd tonefall?» spør Kerstin Ekman heilt mot slutten av «Herrene i skogen» (2007), det store og kloke livsverket hennar om skogen. I ei rekkje essay legg Ekman fram kunnskap ho har samla på mange og lange vandringar, både i skogen og i bøkene. Ho fortel skogens kulturhistorie og namngir det som veks og lever i skogen, for å gjere oss fortrulege med det, slik at vi kan kjenne uro for det. Samstundes er ho varsam med å skilje skogen ut og sondre den av frå det livet vi lever til vanleg.

Gjennom lange strekk i historia har skogen nettopp vore skild ut frå det menneskelege rommet, anten som noko mørkt og magisk eller som noko opphøgd og heilagt. Draumen om skogen har alltid vore paradoksal. På den eine sida har vi drøymd om å overvinne mørket og avdekkje skogen, om å kontrollere den for å gjere oss nytte av den. På den andre sida har vi drøymd om å kunne vende attende til skogen i den urørte tilstanden den var i før mennesket fekk herredømme over den: «Tanken er at siden det ikke finnes grenser for hva vitenskapen og teknologien vår kan klare, kan vi overliste naturen. Samtidig synes vi at vi bør vende tilbake til den, for da blir vi bedre og friskere. For å komme oss vekk fra tvisynet og tankeforvirringen vår, går vi ut i naturen. Da betyr ordet natur et vakkert landskap eller et grøntareal, ikke jordskjelvrammede pakistanske fjell eller saltørkener i Utah».

I boka viser Ekman at det er vi som har laga skogens rom, slik vi kjenner det i dag. I alle fall sidan tidleg mellomalder har skogen vore «en økonomisk ressurs og gjenstand for grensetrekninger og uendelige tvister om grenseskiller og eierforhold», skriv ho, og avviser såleis førestillinga om at det eigentleg finst noko å vende attende til – i beste fall eit eventyr. For ei tid tilbake sidan byrja Naturvernforbundet å bruke nettopp omgrepet «eventyrskog» om den skogen som aldri har vore flathogd, men berre plukkhogd. Eventyrskogen er såleis framleis ueinsarta og variert, og ifølgje Naturvernforbundet har den difor ein «særlig høy opplevelsesverdi».

 

Edvard Munch: Knudret trestamme i snø, 1923. Olje på lerret. / Foto: Ove Kvavik. Foto ©: Munchmuseet

Skogens uro

Omgrepet «eventyrskog» vitnar om arven frå romantikken i naturvernsrørsla. Denne arven blir støtt brukt, av profittorienterte politikarar og eigarar, for å lage billige motargument mot det naturvernarane argumenterer for. Seinast i slutten av juni gjekk Naturvernforbundet til aksjon for å stoppe bygginga av ein planlagt skogsbilveg som skal gå frå Sørkedalen til Lommedalen, tett inntil naturreservatet Krokskogen i Nordmarka. Aksjonen kan bli endepunktet for ein fire år lang debatt, der Asker og Bærums Budstikke har kalla Naturvernforbundets argument for «romantiske marka-ønsker» på leiarplass. Til ei kvar tid pressar førestillingar om det «økonomisk nødvendige» – eller, litt mildare, det «økonomisk forsvarlige» – mot grensene rundt slike område. Det kjennest som ei uunngåeleg følgje av at små skogslommer gjennom lang tid er gjort til sekulære katedralar og overlate det som ligg utanfor dei verna områda til utvinning i stor skala.

Måten vi organiserer samfunnet utanfor skogen, legg føringane for korleis vi organiserer det som ligg innanfor. Unntaka er også regelen, og så lenge det er slik, er skogen ein stad som bør fylle oss med uro så vel som ro. Det er sjølvsagt måten vi har gjort oss til herrar over skogen som bør vekkje størst uro og tvinge fram flest sjølvkritiske blikk i spegelen. Men også draumen om å vende attende til skogen er med å halde blikket vårt fanga mot ei framtid som allereie er forbi.

Ekman har ein gammal kano som heiter Henry David Thoreau. Sjølv om både kanoen og romantikaren Thoreau har vist henne veg i skogsriket gjennom mange år, fortel ho at dei belærande sidene ved Thoreaus utfall mot sivilisasjonen, har stige tydelegare fram for henne i seinare år. No er Ekman varsam med å avskrive heilt skogseremitten sine innsikter, slik det tidvis har vore på moten å gjere: «I would bet that fewer Americans have read Walden than have heard that Thoreau’s mother did his laundry», skriv Jedediah Purdy i ein artikkel om Laura Dassow Walls’ nye biografi om Thoreau. Ekman takkar Thoreau og romantikarane for å ha lært oss å sjå villmarka som noko anna enn utriveleg og trugande, men skal ein få med seg folk, seier ho, må ein føresetje sivilisasjonen. Ein kan ikkje ta avstand frå den, slik Thoreau ofte gjer, trass i at han truleg sette pris på klesvasken. Då blir det eit spørsmål om kva slags sivilisasjon som held mål for dei måla ein må setje seg. Det går føre seg ei uroleg leiting etter løysingar hos Ekman. Essaya hennar er ikkje berre forsøk på å forstå kva skogen har vore, men også kva den kan bli.

 

Eit tre og eit anna

Om verda blir til i blikket vårt, slik Knausgård skriv om Munchs måleri, så vil Ekman få oss til å bruke dette blikket og lære oss å sjå: «For virkelig å se må man studere bakken like oppmerksomt som en fanget karoliner i Tobolsk leste Bibelen». Naturen er ikkje ro og orden, «den er uforutsigelig og må finleses slik karolineren leste Paulus’ brev for å finne den smale veien til frelse. Og finnes det ingen frelse i vår sivilisasjons dilemma, så finnes i alle fall fremdeles alt det jeg ser, og da har skogen og engen fått et øye». Eg trur det er mykje å lære av Ekmans tvisyn på mennesket sitt forhold til skogen, og i vidare forstand til naturen. Skogshistoria hennar viser korleis det menneskelege blikket på naturen har endra seg, gong på gong, og i tida for enorme og øydeleggjande klimaomveltingar og ufattelege trugsmål mot artar av alle slag, kan det foranderlege i dette blikket også vere til trøst.

Det gir i alle fall håp om at vi kan leggje merke til dei andre furene i Munchs måleri, dei som ser ganske einsarta ut, og som ikkje skin like gyllent mot oss eller dreg oss like forlokkande til seg som den gule tømmerstokken, men som er meir varige og såleis meir varierte i det lengste løpet. «One tree is like another tree, but not too much», skriv den amerikanske poeten Mary Oliver i essayet «Upstream»: «More or less like people – a general outline, then the stunning individual strokes. Hello Tom, hello Andy. Hello Archibald Violet, and Clarissa Bluebell. […] And in reply its thousands of leaves tremble!»

 

//

Eivind Myklebust er kritiker i Bokmagasinet, Klassekampen. Denne essay-serien blir realisert takket være støtte fra NFFO.