Kan litteraturen bety noko for arbeidet med å tenne eit engasjement for det levande? Om økokrise og litteratur, økopoesi og økokritikk.
Av Trond Arnesen
Ozymandias
Percy Bysshe Shelley 1817
(Gjendikta av Trond Arnesen 2005)
Eg møtte ein vandrar frå eit gamalt land.
Han sa: To digre bein av stein og utan kropp
står i ørkenen… nær dei, søkkt i sand,
halvt dekt, eit smadra andlet stirer opp.
Den vreide munn, eit snerr av kulde. Han
som hogg har tolka desse kjensler vel,
som enno finst der rita inn i livlaus ting,
av hand som håna og var fødd av sjel.
Og desse ord stig fram langs steinprofil:
”Mitt namn er Ozymandias, sjå deg kring:
Sjå Kongens verk, de Herrar, og fortvil!”
Elles finst der inkje. Herifrå og ut
frå denne daude rest, breier seg steril
den aude, slette sanda utan slut.
Når eg les dette diktet, sit eg att med sterke bilete. Dei hovmodige orda om storverket og grinet i andletet på den knuste statuen, dimensjonane på minnesmerket, sanda som skjuler mykje av det. Og ørkenen som ligg tom og aude så langt auget rekk. Det er så ein kjenner fåfengda og blir audmjukt stille etter den siste linja i originalen med ein rytme av bokstavrim på l og s og vokalar som blir lengre og nesten søkk og forsvinn som eit pust: «The lone and level sands stretch far away.»
I 2012 kom den norske utgåva av Jared Diamonds Collapse. How Societies Choose to Fail or Succeed frå 2005. Diamond er professor i geografi ved Universitet i California. Boka syner oss korleis overmodige sivilisasjonar endar i fall og katastrofe når dei ikkje retter seg etter dei vilkåra naturen gir. Boka syner og døme på kulturar som har vore i stand til å justere kursen, og såleis gir håp sjølv for vår kultur. Døma er henta både frå fortida (t.d. det norrøne Grønland) og frå notida (t.d. Montana, USA).
Diamond hentar fram ein av klassikarane frå engelsk lyrikk og viser at økologisk bevissthet har lange røter i litteraturen. Innleiingsvis i boka finst sonetten Ozymandias. Shelley skreiv dette diktet i 1817, antakeleg inspirert av funnet av statuen av Ramses II i Egypt. Det som er att av statuen står no i British Museum. Sonetten parafraserer ein inskripsjon på sokkelen. Den skulle i følgje dei historiske kjeldene lyde slik: «Kongenes Konge er eg, Ozymandias. Om nokon vil vite kor stor eg er og kor eg ligg, la ham overgå eitt av mine verk» (Ozymandias er ein gresk versjon av Ramses tronenamn). Diktet har ein klar moral: Hovmod står for fall. Sjølv dei største sivilisasjonar og dei mest vedunderlege verk kan bli til støv. Dette er eit frampeik til Diamond sitt hovudpoeng: Kloden si framtid er avhengig av at vi viser respekt for dei rammene naturen set for utfaldinga vår på jorda.
I den norske utgåva Kollaps finst ein bokmålsversjon av diktet, gjendikta av K. E. Harris. Dette er eit dikt som bør lesast høgt kvar gong ein politikar eller ein næringslivsrepresentant taper bakkekontakten og vil vinne heile verda med ny teknologi og evig vekst. Eg er redd det kan bli ofte.
Det Internasjonale Klimapanelet IPCC viste med sin Assessment Report 5 i haust nok ein gong alvoret i klimaproblema. Og det finst andre viktige miljøutfordringar, som miljøgifter, ressurstap og artstap; alt med nær samanheng. Vona om vekst og økonomisk lønsemd og auka effektivitet er vevd inn i liva våre som eit grunnpremiss vi knapt diskuterer lenger. Denne vona, denne trua, denne drifta druknar alt for ofte det vesentlege; nærværet i livet, samlivet mellom folk og dyr og plantar og miljø. Strukturane i samfunnet bygger opp om marknadsdriftene og egoismen; sjølv Kristin Halvorsen (SV) gjekk ut i media under krisa i 2008 og oppfordra folk til å handle meir… i solidaritet. Med kva? I tillegg er veksten altså eit trugsmål mot livet sjølv, med ressursøydsling, avfall og forureining som resultat. Dess meir vi har, dess meir spring vi etter enda meir. Maskinar og informasjonsteknologi gir oss ikkje meir ro, meir tid, men stel tida vår medan verda går mot stupet. Mange av oss har ikkje lenger rast på oss for suset frå grana eller stille bekkesilder eller kjensla av vinden i håret, ikkje for den rolege samtalen mellom vener under eika ein solskinsdag. Biologen Edward Wilson skriv i boka Biophilia om mennesket si tilknyting til det levande, og nærmar seg ei førestelling om eit genetisk regulert forhold. Det vakre, det vonde; paradisfuglar og giftslangar, har vore ein del av livet og livsgrunnlaget til forfedrane våre så lenge at det kan ha prega det genetiske materialet vårt, med kjærleik og med frykt. Om så er, kulturen vi lever i kan sjølvsagt påverke desse trekka. I eit intervju i Klassekampen i januar 2013 (Lillebø 2013) viser filosofen Arne Johan Vetlesen til korleis dei unge står i fare for å miste tilknytinga til den naturen som gir oss livet. Han peiker også på, i ein kronikk i Aftenposten 26.11.2013, at dei kommande generasjonane etter kvart kan komme til å vere uvitande om kva dei saknar.
De som arver en verden langt fattigere på urørt natur og dyrearter enn den foreldrene vokste opp i, vil på grunn av ubevisst tilpasning, samt at barn i dag ferdes mindre i naturen enn noen historisk generasjon, i begrenset grad kunne fattet tapet det er tale om. (Vetlesen 2013b)
Kva kan det komme til å bety for den strida vi no må føre for å hindre katastrofe? Som lærarutdannar gjennom meir enn 20 år, har eg sett desse endringane i ungdomskulla. I naturfaget ønskjer styresmaktene å skjerpe fokuset på dei teknologiske faga, dei harde realfaga som mellom anna kan bidra til å auke produktiviteten og konkurranseevna. Det obligatoriske, tverrfaglege emnet Natur, Samfunn og Miljø (NSM) forsvann frå lærarutdanninga i Kristin Clemet si tid som minister for utdanning og forsking. Kunnskap om fysikk, kjemi, matematikk er viktig. Vi treng ingeniørar og vi treng også å forstå effektane av utslepp og energibruk. Men det blir meir og meir vanleg at dei unge ikkje kjenner gran frå furu og trost frå stær og myr frå hei. Diktaren Hans Børli sa ein gong:
Kjøp deg en billig liten flora og ta den med ut på engene en forsommerdag, så vil du snart få en rar fornemmelse av å ha levd som en fremmed i din egen hverdag. Det er rart med det: aldri så lite kunnskap om tingene får dem straks til å rykke nærmere, i en ny fortrolighet. (Børli 1997, sjå også Arnesen 2013)
Kunnskap om artane i enga kan auke nærleiken til det levande. Intellektuelt veit vi det; vi treng blomar og dyr, skuggefulle skogar og blømande enger fordi dei er livet sjølv og fordi dei gir oss føda. Er denne forståinga nok? Den nærleiken Børli snakkar om peikar vidare. Ei affektiv tilknyting til livet kan vekse ut av stunda i blåklokkeenga med kjærasten, av lukta av varm skogbotn, synet av eit ekorn på ei grein rett over hovudet ditt, lyden av dønningar mot stranda, og den blir forsterka av kunnskapen. Ei slik nærleikskjensle kan vere eit viktig fundament for ansvar vs den levande naturen. For å vekke eit engasjement, som kanskje til og med vil kunne koste oss noko i form av endra forbruksvanar og endra livsinnhald, må vi vite, men også i større grad vere i stand til å føle at det gjeld oss og ha tru på at det er mogleg å gjere noko. Djupast sett dreier det seg også om å sjå livsytringar ikring oss som andlet vi må ta ansvar for, slik nærleiksetikken til Levinas og Løgstrup uttrykker (sjå t.d. Vetlesen 1996). Vi må forsøke å nærme oss ei eg-du-erfaring, ein omsorg. Denne erfaringa er både sanseleg, knytt til kjenslene og til det kognitive. Sakkunnskapen aleine er ingen garanti for fornuftige handlingar, like lite som kjensler aleine er det. Historia er full av døme på både vitskapsbaserte og kjenslemotiverte overgrep mot naturen. Kulturar har gått utfor stupet før, denne gongen kan det bli verre, fordi det ikkje finst nokon stad på kloden som slepp unna, ingen stad å gøyme seg.
Litteraturen og det levande
Kan litteraturen bety noko for arbeidet med å tenne eit engasjementet og ei forståing for det levande? Som naturvitar og lesande menneske er eg stadig på leit etter litteratur som kan seie noko om kva det er å vere til stades i verda, i naturen. Det er vel mange skrivande der ute som kjenner tyngda av desse spørsmåla? Det er mykje som tydar på det. På ettersommaren 2013 tok nokre norske forfattarar initiativ til Forfatternes Klimaaksjon §110b (sjå: http://www.forfatternesklimaaksjon.no/). I 2013 starta også ein del eldsjeler nettidsskriftet Harvest (sjå: http://harvest.as/) der skribentar slepp til med essay, dikt etc. om vårt tilhøve til naturen. Det er trøyst i slikt.
Diktaren må forsøke å «få menneskehjertene i tale» seier Hans Børli i diktet Blåknapp og tiriltunge frå samlinga Dagen er et brev (1981). For Børli sin del var det å vise verdien av levande natur ein viktig grunn til å ville nå fram til hjarta. Men kjensla for dette, kjærleiken til natur, og denne kanskje umogelege drifta etter å gå i eitt med livet, er ikkje noko lettvint eller sjølvsagt. Hans Børli peiker på dette i ein samtale med Øyvind Gulliksen i Vinduet i1976. Han snakkar om sitt nære forhold til Børen sjø, der han vaks opp og samanliknar med Thoreau sin Walden Pond: «Han var kulturmennesket, bymannen på romantisk utflukt i naturen. Jeg er vokst rett ut av naturen, og tar den ganske annerledes selvfølgelig». Gulliksen viser til at diktaren ofte skriv om mennesket i naturen, at det kan være både idyll og fare, og Børli svarar:
Det har vært et hovedmotiv gjennom mange av mine bøker etter 1958, da Dagene kom ut: dikterens innerlige ønske om å finne fred og frelse i naturen og samtidig denne pinende følelsen av naturens kalde likegyldighet overfor oss små menneskemaur. // Sannheten er vel at naturen i sitt innerste prinsipp er fullstendig umenneskelig. Alt vi opplever av naturen er bare vårt indre menneske projisert utad på naturfenomenene. Vi kommer ikke lenger, vi klarer ikke å sprenge selve menneskekonvensjonen, det er grunnen til den dype smerte i alle forsøk på transcendental naturopplevelse. (Gulliksen 1976, sjå også Wærp 1997)
Litteratur og andre kulturuttrykk som tar tak i vårt møte med det levande, er ikkje alltid lett å finne. Det er underleg kor lite naturen som eksistensgrunnlag og livsramme, og slike skilsetjande problem som klimakrise, artstap, kjemisk forureining og uttømming av viktige ressursar gjer av seg i den mest synlege delen av kulturlivet. Gert Nygårdshaug er blant dei få som skriv litteratur som både sel godt og handlar om desse viktige problema, her til lands. Afrodites basseng og Chimera (2003, 2011) er døme på slike titlar. I Trøndelag har vi ein skrivande naturfotograf med stort nedslagsfelt i allmenta. Jon Østeng Hov frå fjellbygda Ålen skriv kvar veke ein epistel i Adresseavisa (han skriv også bøker) om dyr, plantar, landskap og folk. Personleg, nært, tilgjengeleg og opent for kjensla av liv og daude. Både Nygårdshaug og Østeng Hov rører ved engasjementet til folk og når ut til dei mange.
Kanskje finst det flest døme i lyrikken, men kor god den enn kan vere, så sel den vanlegvis dårleg. Eg vil forsøke å gi nokre døme på dikt der natur og menneske møter kvarandre og der diktaren ser ut til å reflektere økologisk kring dette møtet. Henning Fjørtoft disputerte i 2011 som første norske litteraturvitar med ei økokritisk avhandling Jordsanger. Økokritiske analyser av Inger Christensens lange dikt der han bruker det økologiske blikket og ser etter referansar til naturvitskap og miljøspørsmål hos den danske lyrikaren Christensen. Han diskuterer omgrepa økokritikk, økopoesi og naturlyrikk. Økokritikken kan vere så vidt definert som studiet av forholdet mellom litteraturen og det fysiske miljøet, eller enda vidare: blikket på idear om miljø og representasjonar av natur i all kultur. Den kan ha ei miljøpolitisk orientering, men kan også vere meir fenomenologisk orientert. Fjørtoft viser at feltet ikkje har noko felles teoretisk basis, og seier at det på eit vis kan vere ein styrke, ei opning. Fjørtoft nemner også at når økokritikk først og fremst blir reiskap for ein økodidaktikk, kan han komme til å redusere litteraturen til rein nytte, til eit uttrykk som berre får verdi andsynes problem utanfor teksten. Eg skal ikkje ta tak i denne diskusjonen her, men som lesar og som økolog finn eg det ikkje svært problematisk om økokritikken og økopoesien kan ha fleire innfallsvinklar og fleire hensikter. Og når eg no ser på nokre dikt og representasjonar av biologi og økologi i dei, er det nok ikkje heilt fritt for didaktiske baktankar og fenomenologisk fokus.
Går vi først attende i tid til Harald Sverdrup, Rolf Jacobsen og til Olav H. Hauge og Hans Børli, finn vi diktarar som utan å skjemst skriv om blomar og dyr og om livet i skogen eller enga og om konfliktane mellom teknologi og natur. Blant dei mest eksplisitt økopolitiske og økopoetiske dikta til Sverdrup er Stemmeseddel frå samlinga Lysets øyeblikk (Aschehoug 1985). Der oppmodar han oss rett ut til å stemme på havet, på vinden, på byer med trær rundt alle hus og ikkje minst: «…på brannvesenet som prøver, med et sukk / å slukke helvete.» Rolf Jacobsen skriv om kraner som svoltne rovøgler, Børli forbannar motorsaga i mange dikt. Det treng ikkje alltid vere ein så openlys sivilisasjonskritikk eller mobilisering til forsvar for hav, vind og trær. Desse lyrikarane kan natur og skriv kunnskapen inn i dikta. Sverdrup nemner til dømes om lag 90 planteartar i sine vel 700 dikt, Hauge om lag 70 i sine 431 dikt og Børli om lag 135 i sine meir enn 1250 dikt (- eg har telt dei) (Arnesen 2008, 2013). Dei kjenner artane, dei veit til dømes at marimjelle er ein snyltar, at finnskjegg er hardfør, hardbett og vanskeleg å slå. Dermed får plantane ekstra tyngd som metaforar og lesaren får ei kjensle av at desse organismane betyr noko. Både Olav H. Hauge og Harald Sverdrup skriv om bulmeurt.
Blinde spjot
Litt smeik gjer godt og skamros med,
det klør so søtt ei stund.
Men stygge bulmegraset trivst
på sligjødd grunn
Nei, takke til eit stingord då
i trote hjartemot!
Og Gud skje lov so er du sett
for blinde spjot.
Diktet er frå Hauge si første diktsamling Glør i oska (1946). Arten er ein innført plante som berre veks sporadisk i Noreg, gjerne på avfallsdynger, i vegkantar, ved tun, på strender. Dette er ein art som følgjer folk. Bulmegras, eller bulmeurt som den heiter offisielt, er litt klissen, luktar vondt og er ikkje særleg vakker med sin gulkvite blom. Eller kanskje kan ein seie at den har ein sær venleik. I tillegg er den svært giftig. Olav H. Hauge kjenner arten godt og lar den stå for den sjølvkjensla, eller det ovmotet, som veks fram av smisk og skamros. Ikkje mykje å samle på, kanskje rett skadeleg! Planten er ikkje særleg godt kjent blant folk. Det er kanskje derfor forfattaren sikrar seg med å seie at han er stygg. Det er ikkje mange norske lyrikarar som nemner denne arten. I diktet Fantasi over en bulmeurt på Vasser i samlinga Grønn kalender (1974) skriv Harald Sverdrup at bulmeurt er ein «eksklusiv, pervers» plante som les «parfymerte dikt av Baudelaire og Rimbaud».
Fantasi over en bulmeurt på Vasser
Hun har lysegult silkesvelg
med striper ned mot en fiolett giftdråpe.
Eksklusiv, pervers står hun i sand
og lokker med gammeldags synd,
enkesort undertøy, sølvhvite hansker,
en overklasseskjøge omgitt av usynlige gigoloer.
Hun leser parfymerte dikt av Baudelaire og Rimbaud.
Rører du henne, vandrer giften gjennom din hud.
Neste vår er hun forvandlet til en spinkel
mangearmet lysestake av gammels sølv,
halvt smeltet som et bilde av Dali,
en menneskefri uhygge, en syk verden
engang i fortiden eller i fremtiden.
Bulmeurt høyrer til dei gamle trolldomsplantane og inneheld dei giftige alkaloida atropin, hyoscyamin og scopolamin. Atropin finn ein også i belladonnaurt som vart nytta av kvinner til augedropar for å få stor, mørk pupill, derav bella donna. Men venleiken kunne sjølvsagt vere skadeleg, akkurat som smeiken Hauge talar om. Giftstoffa i bulmeurt er også hallusinogen og kan bli tatt opp gjennom huda. «Rører du henne, vandrer giften gjennom din hud», seier Sverdrup. Gifta gav brukaren seksuell opphissing og ei kjensle av å flyge, om ho ikkje døydde av overdose. Den søte kløe og sure svie? Dei gamle heksene brukte den som salve og kunne dermed gladeleg komme til å innrømme at dei hadde floge til Bloksberg og møtt Den Vonde sjølv. Det er ikkje rart Hauge føretrekkjer stingord framfor slik smeik, særleg når ein kan trøste seg med at denne sjelekveiken ikkje råkar særleg godt, blinde som spjuta er. Hauge svinga ofte mellom ovmot og sjølvforakt viser livshistoria hans, slik vi ser i dagbøkene (Hauge 2000) og hos biografen Åmås (2004). Han kjende kanskje nokre gonger at han trong stingorda for halde seg på plass. Det er heller ikkje rart at Sverdrup ser ei syndefull kvinne i blomen. Og når ho les Baudelaire, er det vel Det vondes blomar, vil eg tru… Sverdrup skriv også om vinterstanden, den visne stilken som står gjennom vinteren med fruktkapselen på toppen og ristar frøa utover i vinden. Diktaren ser denne meir uklare forma, som hos malaren Salvador Dali, og han ser også ut til å vite at frøa lever lenge i jorda, dei kan komme frå fortida og dei kan spire langt fram i tid frå det økologane kallar frøbanken, kanskje i ei tid utan oss? Gjennom å veve plante og menneske saman, gjennom kunnskapen dei har om arten, kjem sjølv denne giftplanten og miljøet den veks i oss nærare.
Den canadiske poeten Don McKay skriv om natur og det viktige så ein naturvitar kjenner det i magen. I diktet Some functions of a leaf frå samlinga Sanding Down This Rocking Chair on a Windy Night (1987) fangar han poesien og naturvitskapen i stoffsirkulasjonen og …meininga med livet?
Nokre av funksjonane til eit blad.
Some functions of a leaf av Don McKay 1987
(til norsk ved Trond Arnesen 2010)
Å kviskre. Å applaudere vinden
og skjule eremittskogtrasten.
Å fange lyset
og utføre den audmjuke fortryllinga til fotosyntesen
(unnskyld at eg legg inn eit ord her, min herre)
kor det blir forvandla til ved.
Å vente
villig til å mate
og til å bli mat.
Å døy med stil:
når treet trekker seg tilbake i seg sjølv,
og stenger ventilane ved
ekstremitetane
å svelte i Technicolor, for så
etter å ha tenestegjort i to timar i løvdungen til eit barn, sakte
røre vitamina sine ned i jorda.
Å vere dødskunstnar.
Dette er det viktige: vinden, fuglesongen og fotosyntesen i eit skjelvande ospelauv. Kevin Bushell (2006) seier om bruken av metaforar hos McKay (med ein metafor): «Metaphor acts as a springboard into wilderness, which is never really entered, but only glimpsed». Villmarka han talar om her, er både villmark i bokstaveleg forstand og det uoversiktlege, uføreseielege, ustyrlege i naturen og eksistensen. Lauvet kviskrar, det applauderer og fangar lyset. Fotosyntesen er ei fortrylling, lauvet svelter i Technicolor. Det er gode bilete som vi kjenner att og som er i stand til å vekke kjensler. Diktet til McKay er fullt både av kunnskap om livet i skogen, fotosyntesen, gassutvekslinga og stoffsyklus – og av engasjement og forståing for forholdet mellom menneske og natur. Det reflekterer også over kor naudsynt begge deler er. Diktaren legg til i ein parentes: «(unnskyld at eg legg inn eit ord her, min herre)». Dette fungerer som ei orsaking for at han må trø ut av det poetiske og omtale fotosyntesen, ikkje metaforisk, men med faguttrykket. Slik oppnår han å peike på den viktigaste livsprosessen på jorda og også på samanhengane mellom det lyriske og det vitskapelege, kjenslene og faget, det affektive og substansen. Tittelen på diktet kunne høyrt til ein vitskapeleg artikkel eller eit lærebokkapittel og peiker dermed i same retning. Her er både vitskap og kjensler, kjensler mobilisert gjennom bilete som får oss til å skimte tilknyting. Når eg etter ei forelesing om stoffsyklar og fotosyntese les dette diktet for lærarstudentane mine, blir det gjerne stilt. Og det er ikkje fordi dei er satt i sjokk av ein naturvitar som les dikt, høgt…, det gjer eg frå første økt med dei. Det har hendt at nokre av dei har tatt kontakt etter økta og McKay sitt dikt og sagt at …slik har dei aldri tenkt på det, at det skulle bety så mykje. Dei har kanskje for første gong kjent det?
Blant lyspunkta i nyare norsk lyrikk med blikket mot menneske og natur dei siste åra, finn vi til dømes Øyvind Rimbereids Herbarium (2008) og Ellen Grimsmo Foros med Jordbok (2008). Grimsmo Foros kom rett etter nyttår 2013 med samlinga Åkeren, der jord, korn, kjærleik og arbeidet med jorda står sentralt. Og skogen er tema for tre nye diktsamlingar av unge lyrikarar: Lars Haga Raavand med si andre bok, Skoggangssang der han skriv om trea, om møtet mellom motorsaga og skogstilla. Janne-Camilla Lyster med Vi forlot den stille skogen der temaet nærmar seg mennesket som ein del av naturen og som noko utanfor naturen. Rebecca Kjelland med Ute av skog om å oppsøke det enkle livet i skogen. Åsmund Bjørnstad si samling Gras (2006) er eit anna døme. Bjørnstad er naturvitar, professor ved Ås. Ingen av desse diktsamlingane rettar peikefingrar mot lesaren, men dei skriv om blomar og fugl og folk så ein kjenner at vi høyrer saman. Andre som ofte nærmar seg tematikken er Marte Huke, Kjartan Hatløy, Torgeir Rebolledo Pedersen, Stein Mehren, Kolbein Falkeid og Espen Stueland. Eg kunne nemnt fleire.
Nokre enkeltdikt frå Espen Stueland si samling Å si om seg selv (2003), frå Torgeir Rebolledo Pedersen si Geitehjerte (2006) eller Ellen Grimsmo Foros si Jordbok (2008) kan vere døme på nyare norske dikt som må kunne lesast som økopoesi. Ein meir omfattande analyse av desse dikta får stå til eit anna høve, men eg vil peike på den økologiske tematikken eg les i dei.
Som McKay skriv Grimsmo Foros om fotosyntesen (s 26 i Jordbok):
grønnkorn svampvev lyset bygger lyset hamrer sammen sukker indisk bomull vaier som engelske gardiner nå har stua blitt ei stue nå har fargen blitt ei årstid er butikken i plantasjen eller plantasjen i butikken jeg likte å grønnes sammen med andre blad likte å rødme blø butikken lyser så sterkt at jeg ikke ser den vi legger oss som kantskog for å holde på åkerjorda så den ikke skal renne vekk som gjørme blåse bort som støv
Diktet er ein straum av assosiasjonar. Her er plantefysiologi, med kloroplastar der sukkeret blir til under fotosyntesen, her er vevstypar, her er bomullsplanten som blir til gardiner og menneskekultur. Det grøne er våren, sommaren. Eg-et likte å vakne til liv att – grønnes – med våren, i ein blomsterbutikk kanskje, der ho vart forelska og raudna og hjartet fikk blø? Liker ho det ikkje lenger? Eller er forelskinga og jobben fortid? Temjinga av naturen i butikkane skremmer henne kanskje, sidan lyset blendar? I alle fall vil ho verne om jorda, mot utvasking og jordflukt. Det er viktig. Enorme mengder matjord renn eller bles på havet kvart år, mykje fordi vi driv rovdrift på jorda med kunstgjødsel, tunge maskinar, uvettig dyrking. Problemet aukar etter som klimaet blir tøffare, regnet voldsommare, vinden verre. Fotosyntesen er viktig, jord er viktig. Diktaren veit det og påkallar eit vi (kjærasten og ho?) som vil vere vern, som legg seg saman og vil vere den kjærleiken som tar vare på jorda og gjer ho fruktbar. I andre dikt spør Grimsmo Foros om korleis vi «kan leve i en / økonomi utakknemlig mot frø…» (s.15) og kjærasten fortel henne at om ho held om han, held ho samstundes om tuntreet, om ho smakar på han, smakar ho også på sevja (s. 50). Og ho skriv om tapet av biodiversitet og det tapet av kultur som følgjer (s. 23): «først forsvinner arten så forsvinner artsnavnet og bøkene med / beskrivelser av måten dyret bevegde seg på trillene i sangen komisk i sin / transkribering…». Ja, transkribering av fuglelåtar kan vere komisk. Tenkjer forfattaren kanskje på bokfinkens «fru-fru-Borchrevinck» eller «kjæ- kjæ- kjæresten min»? Kor lenge etter at bokfinken er borte vil vi vere i stand til å høyre denne songen i vårt indre? Det er dette Arne Johan Vetlesen nærmar seg i intervjuet over, at dei kommande generasjonar kanskje ikkje vil kunne fatte kva dei saknar. Ellen Grimsmo Foros vev saman faguttrykk og poetisk språk på ein liknande måte som McKay. Fleire av dikta vekslar mellom nærleik og avstand, mellom samliv og betraktning. Det er tilknyting her, men det er også ein avstand: «var jeg ei utslynga stjerne så jeg den blågrønne kula uregelmessighetene og underverkene» (s. 53)…som sjølvforsvar? Eller som blikket mot «romskipet Jorda» frå dei første romferdene, aleine og sårbar, slik at avstanden «smerter ved ikke å smerte», som eit sakn ein knapt tør vedkjenne seg?
Espen Stueland skriv eit enkelt, men effektfullt dikt om regnet og syklusen til vatn:
Tre separate foreteelser
En regndråpe bar fram forslag om opprettelsen av nye verdenshav
En regndråpe bar fram forslag om opprettelsen av nye verdenshav
En regndråpe bar fram forslag om opprettelsen av nye verdenshav
Vi kan høyre og kjenne repetisjonen, dråpe for dråpe. Les ein diktet kviskrande, rytmisk, er det som regn og silder frå takrenna. Det er separate hendingar, og det er det same som skjer kvar gong. Likevel veit vi at det er forskjell frå gong til gong. Og summen er regn. Og hav. Om dette ikkje akkurat er hestar i regn, så er det ei visse om regn og vatn her og ei usagt kjensle av regn mot håret, mot lauvet, mot bakken. Det er vel forfattaren regndråpen ber fram forslaget til? Og så til verda? Det er dråpane som gjer havet, det kan ein sjølvsagt lese metaforisk også. I same samlinga finst diktet Innhentet (s. 12) der diktaren ser ungane leike i hagen om kvelden blant kaprifolane der «maisfargede nebb lyser / som hoppende billykter / der inne i løvverket,…». Svarttrost? Han les eventyr for ungane. Så set han båten ut for å fiske, og seier: «…stillheten innhenter meg straks skroget / løfter seg fri…». Stilla blir brote av eit kvin gjennom lufta og han skimtar «konturen av gjess» i kveldsmørket. Innhenta av liv? Dikt-eg-et er tilstade i naturen og menneskelivet, og liv og omgjevnad flyt saman.
Torgeir Rebolledo Pedersen skriv også om vatnet, eit dikt der skrivaren tar bekken sin synsvinkel:
Bekkegjennom
Ser du hvitveisen er tent og
skogstjerner slått på og smørblomst
sveve ertevikke ballblom står og lyser
Og gjennom alt går jeg og bruser
Hvitveis drikker meg og skogstjerne
og smørblomst sveve ertevikke ballblom
Graner drikker meg og gutter drikker
meg og slåss om lys og slåss om himmel
Ser du de strekker seg
Hører du ikke de står og suser
Bekken ser dei kvite stjerneglimta av skogstjerner (det er eit bilete Hans Børli brukte ein god del også, skogbotnen som himmel med tente stjerner), bekken ser dei gule glimta av svever, ertevikker, smørblomst (engsoleie) og ballblom som lyser i skogen. Diktaren er nok ganske raus når han let alle desse bløme samstundes. Kvitveis er ein vårplante, ballblom og engsoleie kjem tidleg på sommaren, svever og ertevikke er som regel i blom ved midtsommar. Men diktaren kjenner artane sine ved namn, og bekken vil sjå dei, om ikkje samstundes, så igjennom sommaren. Og graner og gutar drikk og susar, dei drikk alle av bekken og veks, dei drikk av vatnet som går gjennom alt levande. Når vi leiter etter liv i verdsrommet, leiter vi etter vatn. Dette diktet grip noko av det aller mest sentrale i økologien, vatnet sin syklus, slik Stueland sitt dikt også gjer. Og vi kjenner det. Rebolledo Pedersen skriv i diktet Blåbæret (s. 32): «Din blåbærmunn / skal kronvitne om meg / blåner blåbæret // På vegne av tua / og de fjerne åsene / blåner det // På verdens vegne.» Denne diktaren har ei klar oppleving av blåbæret sin verdi, i verda. I Gud i hvermann (sic!) (s. 23) skriv han: «Jeg tror på stedet / Jeg tror på strået // Jeg tror på frøet / Jeg tror på frøets frø» og vi trur på han.
«Can poetry save the earth?»
I essayet Sjelden fugl i Bokmagasinet, Klassekampen 12.01.2013 skriv Espen Stueland om økokrisa og litteraturen, og om det som kan likne ei vegring mot å ta tak i desse problema i dikt og romanar. Han skriv også om korleis livskjensla hans er i ferd med å endre seg og om ubehaget han kjenner andsynes ei liksæle i kulturlivet. Stueland har utan tvil eit viktig poeng. Hovudstraumen i kulturlivet speglar ikkje at vi lever i ei tid med alvorlege trugsmål mot livsvilkåra på kloden. Då eg gjekk i gang med denne teksten etter å ha lese Stueland sitt essay, tenkte eg: Nesten ingen skriv om økologien i skjønnlitteraturen, lagar film eller teaterstykke om det. Så let eg tankane arbeide vidare. Kva inneber det å skrive om økologi: Artar? Økosystem? Menneske i natur? Miljøproblem? Samanheng? Antakeleg må vi rekne inn alt dette. Eg tenkte: Kva har eg lese dei siste åra? Så gjekk eg til bokylla mi, eg tok ein telefon og snakka med ein diktar med vett og hjarte og satt til slut att med eit anna svar: Når nokon av oss saknar økologien som tematikk i kulturen, er det kanskje ikkje så mykje fordi den ikkje finst, som at det økokritiske blikket og det økokritiske fokuset på kulturytringane ikkje er skjerpa nok. Vi ser ikkje. Men det uvesentlege får merksemd i overmål. Då IPCC i september 2013 la fram sin AR5 om klimaet samstundes med at fotballtrenar Drillo vart kasta på ufint vis, var AR5 i mediafokus i mindre enn ei veke, Drillo i meir enn en månad. Det som sel, er mest verdt, slik skapar marknadsreligionen det uvesentlege sitt tyranni.
Litteraturvitaren Jonathan Bate skriv om Henry David Thoreau sitt omgrep «to live deliberately» i The Song of the Earth (2001):
To live, that is to say, with thoughtfulness and with attentiveness, an attunement to both words and the world, and so acknowledge that, although we make sense of things by way of words, we do not live apart from the world. For culture and environment are held together in a complex and delicate web.
«For culture and environment are held together in a complex and delicate web»… Det må bety noko for litteratur, for musikk, for film, teater, for skulptur og malekunst. Og for korleis vi talar om natur, underviser om natur. Vekstfanatismen og marknadsreligionen er kulturuttrykk og deira ultimate suksess i «the delicate web» kan ende med ei aude jord. Verksemda vår gir utslepp av klimagassar som CO2, CH4 (metan), N2O (lystgass) og O3 (ozon). Forbruk og CO2-utslepp er ein sjølvsagt del av livets vilkår, for det levande brenn, andar, dvs. tar opp næring, brenn næringa med bruk av O2 og pustar så ut CO2. «Kroppene / lukter, kroppene / varmer, kroppene er fyrt opp // i. Så er altså / kroppen / en ovn /som forsyner seg med bjørkekubber // fra / samme / vedbolag / som andre jøtulovner?»…som Jan Erik Vold seier i diktet Samme vedbolag frå samlinga En som het Abel Ek (1988). Og plantar, algar og blågrønbakteriar tar opp att CO2 i fotosyntesen. Overforbruk og meir utslepp enn naturen kan ta hand om, er sjølvmord. Eit mangfald av økosystem, av artar og genetisk variasjon er grunnlaget for livet på jorda, for teknologien vår, for maten vår, for kleda våre. Mange veit dette. Og vi treng altså å føle det vi veit. Arne Johan Vetlesen skriv i eit essay i nettidsskriftet Harvest 18.10.2013 om at det å gi ungane håp for framtida er utilstrekkeleg. Håpet kan ende i ovmot og ei tru på at dei mektige løyser problema for oss. Han seier:
Hvis ikke håp, hva da?/Jo, to kraftkilder som henger nær sammen med hverandre: Kjærlighet og raseri. / Kjærlighet til alt levende på jorden som vi mennesker deler med uendelig mange andre arter og former for liv. Dernest raseriet som vokser i oss, enten vi er barn eller voksne, når vi opplever at så mye av dette livet ødelegges, med vitende og vilje. Et raseri næret av kjærligheten til det som trenger beskyttelse. Et raseri på vegne av de stemme- og vergeløse, mot de mektigste. Et raseri drevet av kjærlighet til livet og alt levende. (Vetlesen 2013a)
Det er her den økologisk engasjerte litteraturen, essay, romanar, noveller og kanskje aller mest lyrikken kan finne grobotn. Kjærleiken til det levande og sinnet over trugsmåla mot livsgrunnlaget. Kjærleik og sinne som grunn og som målsetjing.
Dikta over viser også at det ikkje treng dreie seg om moralistiske vers om slikt som resirkulering eller sydenturar. Vi treng å oppleve fenomena, vi treng den analytiske kunnskapen, vi treng språket som litteraturen kan gi oss for kjenslene våre og vi treng den etiske diskusjonen om rett og gale, fornuft og ufornuft. Skjønnlitteraturen, forteljingane, mytane, poesien og songtekstane kan vere ein veg til innleving og engasjement i andre livsytringar, i menneske, dyr og plantar sine liv og i vilkåra som skapar desse liva.
Eg trur at det dikta kan gjere, er å seie noko om det som er useieleg. Vi skimtar det. Og vi kan kjenne det. Den engelske litteraturvitaren John Felstiner skriv i avslutningskapittelet i den vakre boka Can Poetry Save the Earth:
How then to find a way of living on earth? Our animal bodies are «of the earth, earthy», as the Good Book says, yet in experiencing nonhuman nature we don’t truly know it. We sense but can’t really grasp stone or tree, let alone stream or bird. Still, at times, the saving grace of attentiveness, and the way poems hold things still for a moment, makes us mindful of fragile resilient life. (Felstiner 2009)
Denne «attentiveness», dette nærværet er eit godt utgangspunkt for å binde saman vitskapen sine fakta og det affektive. Heilt til slutt i boka svarar Felstiner på spørsmålet i boktittelen:
Can poetry save the earth? For sure, person by person, our earthly challenge hangs on the sense and spirit that poems can awaken. (Felstiner 2009)
Kjærleik og sinne, «sense and spirit»…, for livet på jorda. Der kan det begynne, der har det begynt. Og sjølv om det finst mange andre gode grunnar til tekstskaping og tekstlesing, og sjølv om det kan vere vanskeleg: Finst det nokon viktigare enkeltgrunn til å skrive? Finst det nokon viktigare enkeltgrunn til å lese?
/
Litteratur
Arnesen, T. 2008. Revebjøllor og finntopp (om Olav H. Hauges planter). Bokvennen Litterært Magasin nr. 1-2008. Korrigert versjon på nett: http://www.forfattarnett.no/olavhhauge/
Arnesen, T. 2013. Børlis botanikk, del I. Villblommer og finnskjegg. Blyttia 71: 27-42.
Bate, J. 2001. The Song of the Earth. Picador, London.
Bjørnstad, Å. 2006. Gras. Det Norske Samlaget, Oslo.
Bushell, K. 2006. Don McKay and Metaphor. Stretching Language Toward Wilderness. I: Bartlett, B. (ed.). Don McKay. Essays on his work. Guernica, Toronto.
Børli, H. 1997. Med øks og lyre. Blar fra en tømmerhoggers dagbok. 3. opplag. Aschehoug, Oslo.
Børli, H. 2001. Samlede dikt. Den norske Lyrikklubben, Aschehoug, Oslo.
Diamond, J. 2012. Kollaps. Spartacus forlag, Oslo.
Fjørtoft, H. 2011. Jordsanger. Økokritiske analyser av Inger Christensens lange dikt. Doktoravhandling, NTNU, Trondheim.
Felstiner, J. 2009. Can Poetry Save the Earth? A field guide to nature poems. Yale University Press, New Haven & London.
Foros, E. G. 2008. Jordbok. Oktober, Oslo.
Foros, E. G. 2013. Åkeren. Oktober, Oslo.
Gulliksen, Ø. 1976. Walt Whitman gråter i sin grav. Samtale med Hans Børli om amerikanske lyrikere. Vinduet nr. 3-1976: 2-5.
Hauge, O. H. 2000. Dagbok 1924-1994. Det Norske Samlaget, Oslo.
Hauge, O. H. 2000. Dikt i samling. Det Norske Samlaget, Oslo.
Kjelland, R. 2013. Ute av skog. Oktober, Oslo.
Lillebø, S. Tapt til teknikken. Ideer. Klassekampen 11.01.2013.
Lyster. J. C. 2013. Vi forlot den stille skogen. Tiden, Oslo.
McKay, D. 1987. Sanding Down This Rocking Chair on a Windy Night. McClelland and Stewart, Toronto.
Nygårdshaug, G. 2003. Afrodites basseng. Cappelen Damm, Oslo.
Nygårdshaug, G. 2011. Chimera. Cappelen Damm, Oslo.
Pedersen, T. R. 2006. Geitehjerte. Oktober, Oslo.
Raavand , L. H. 2013. Skoggangssang. Aschehoug, Oslo.
Stueland, E. 2003. Å si om seg selv. Oktober, Oslo.
Stueland, E. 2013. Sjelden fugl. Økologi og litteratur. Essay. Klassekampen, Bokmagasinet 12.01.2013.
Sverdrup, H. 2000. Samlede dikt, bind I og II. Aschehoug, Oslo.
Vetlesen, A.J. (red). 1996. Nærhetsetikk. Ad Notam Gyldendal, Oslo.
Vetlesen, A.J. 2013a. Viktigere enn håp. Essay. harvest.as. 20.10.2013.
Vetlesen, A.J. 2013b. Klimaendringenes psykologi. Kronikk. Aftenposten 26.11.2013.
Vold, J. E. 1988. En som het Abel Ek. Gyldendal, Oslo.
Wilson, E.O. 1984. Biophilia. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.
Wærp, H. H. 1997. Diktet natur. Natur og landskap hos Andreas Munch, Vilhelm Krag og Hans Børli. Aschehoug, Oslo.
Åmås, K. O. 2004. Mitt liv var draum. Ein biografi om Olav H. Hauge. Det Norske Samlaget, Oslo.
//
Artikkelen står også å lese i Bokvennen nr. 1 2014.
KLIMAAKSJON / NORWEGIAN WRITERS´ CLIMATE CAMPAIGN // NWCC 
Leave a Reply