Nattergalskap / Naïd Mubalegh

«Σα—ν α—, απόκληρος γυρίζω—

στην κα-, κακούργα ξενιτιά»

«So—m ein a—-, arvelaus streifar eg omkring—, 

i dette voon-, vonde framandlandet [eksilet]». Eitt kjennemerke for den greske utøvaren Sotiría Béllou (1921-1997) sin songkunst er den særeige evna til å vakkert lemleste ord, bryte dei på uventa plassar, la brotstykka kime kvar for seg i uttrykksfull meiningsløyse, eller lyde draumeaktig kort, for å så samle dei, la dei sameinast til heile ord igjen. Det er eigentleg ikkje alltid Béllou som bestemmer om visse ord skal delast opp eller liksom-synkoperast. I songen «Ένας αλήτης πέθανε» til dømes («Ein uteliggjar har døydd», datert 1949, skriven av Kóstas Mánesis og komponert av Kóstas Kaplánis), der det «von-, vonde samfunnet»,  κακού-, κακούργα κοινωνία, blir tiltalt, førekjem synkoperinga også i tolkingane til andre utøvarar: Ho inntreffer kvar gong og på same plass. Inngår brytinga i dette høvet i den skrivne versjonen av songen, eller har ho blitt etablert gjennom ei form for mimesis, ein uskriven avtale musikarane seg i mellom – slik ting også skjer hjå songfuglar?

Hovudstaden Athen og hamnebyen Pireus, viktige plassar for blomstringa og ivaretakinga av musikalske uttrykk i det moderne Hellas, blei jo på 1920-talet «eit reir med nattergalar». Skildringa er henta frå pionerkomponisten, -lyrikaren og -utøvaren Márkos Vamvákaris sine memoarar. Menneske-nattergalane han viser til, var flogne frå eit utal stadar: landsbygdene, øyene, frå Egeerhavet si austbreidd. Dei blei borne til fastlandets store byar av ulike vindar. Ein av dei fekk namnet «den store katastrofen»: Musikken det er snakk om, er medfødd ein veldig innvandringsbølgje av grekarar frå regionen Anatolia som eit utfall av krig mellom dåtidas Hellas og Det osmanske riket, i kjølvatnet av Sèvres-tra-, traktaten (sjelene til denne tidas og hendingas ufrivillige arvingar – våre –  må syngje det namnet på denne måten, i alle fall ein gong iblant). Med denne «store katastrofen», framkomsten og busettinga av 1,5 millionar tvangsflytta frå austbreidda av Egeerhavet under ekstremt harde kår, kjem også til det kontinentale Hellas i vest ein musikalsk tradisjon som i stor grad byggjer på prinsippa til den klassiske osmanske. Den møter, i storbyane og i eksilets smerte, eit samfunn i samfunnet som også består av hardtarbeidande menneske med overleving som innsats. Mange har kome frå landsbyar og øyer til storbyane, og ei slik mangfaldig forsamling, med vidt ulike bakgrunnar, blir til fellesskap: reiret med nattergalar som snart utviklar ein eigen musikksjanger. Den får det gåtefulle namnet rebetiko, ein adjektivform som tyder «rebet-ane sin» [musikk]. 

Rebetiko lever framleis og er ei viktig stemme i den athenske natta, der songane blir sungne, tolka, lytta og dansa til av alle nolevande generasjonar.

Kven er så rebet-ane? Etymologien synest å ha rent frå tida sine hender, og den sikraste definisjonen ein kan foreslå for dei på dette tidspunktet er «det fellesskapet som har gitt namnet sitt til musikken rebetiko», og som syng om fattigdom, hashishrus, fengsel, døden sin nærleik, harde livkår, og livsbejaande om  tilværet. På Sotiría Béllou si tid, som byrjar på 1940-talet, har språket allereie gått ei runde rundt seg sjølv og det er rebetiko som musikk som gjev visse i reiret namna rebetes og rebetissa: dei, menn og kvinner, som syng og spelar rebetiko. Rebetiko lever framleis og er ei viktig stemme i den athenske natta, der songane blir sungne, tolka, lytta og dansa til av alle nolevande generasjonar. Dei finn i dei eldre tekstane og i musikken gjenklang til sitt eige tilvære: eit tilvære som rommar den økonomiske krisa, usikre livsvilkår, eksil – enten dei ser seg sjølv tvungne til å dra sjølv eller dei tek imot nye bølgjar med innvandrarar. 

Det er i dette reiret med nattergalar vers som «αχ κακού-, κακούργα κοινωνία», «Akk [du], von-, vonde samfunn» blir sunge av fleire, eller «στην κααα-, κακούργα ξενιτιά», «i dette voon-, vonde framandlandet [eksilet]», av den andregenerasjons nattergalen Sotiría Béllou (dei andre som syng det, syng det slikt: στην κααα-κούργα ξενιτιά – «i dette voooo-onde framandlandet [eksilet]»). Kvifor forsøkje å lytte inn i dei ørsmå romma som opnar seg midt i ordet «κακούργα»? Desse romma er sanneleg så tronge (varar så kort) at ein må presse øyret veldig tett inntil, for å kunne fornemme noko som helst. Gjer ein det, høyrer ein først eit spørsmål: Kva er det som fører ein til å dele opp ord på desse måtane? Og så høyrest susen frå alle mogelege svar: Kanskje det skuldast ein delvis gløymd innverknad frå landsbygda ein stad, fjella i Epidauros-regionen til dømes, der slik handtering av ord gjennom song er vanleg i ein urgamal musikktradisjon? Dreier det seg om eit uttrykk for smerte og andenaud i møte med harde levevilkår og livserfaring, i eksilets fortviling? Eller skuldast det at lyrikar og komponist rett og slett måtte finne ein måte å få metrikken til å gå i hop på? Kanskje det lar seg delvis forklare gjennom dei stilforandringane som hende relativt seint i sjangerens historie, og som heng saman med mykje – det dansande publikumet sine smakar og forventingar, ei generell nedsakking av tempoet, som gjorde det vanskeleg å uavbrote halde ut vokalar; kanskje det lar seg tolke som ei nøling, ei stotring, forårsaka av rus eller av den motstanden visse ord ytar når dei har nådd tungetippen, eit moment i ein kamp, ein dans eller rett og slett eit mangslunge forhold – forholdet mellom mennesket og orda. 

Utfordringa er ikkje liten : Ein prest ønskjer å kvitte seg med veggedyra som har busett seg i senga hans, skaffar seg stadig sterkare midlar mot dei, utan hell. Veggedyra er hardføre og blir verande. Til slutt kjem presten tilbake frå storbyen med eit pulver som han strør over senga før han legg seg. Morgonen etterpå er alle veggedyra daude, men også presten er daud: «Det som drep veggedyra, drep også presten». I Fritz Mauthner sin diagnose om det komplekse forholdet mellom menneske og språk, og om program som har som mål om å løyse problema med språket (visse retningar innan språkfilosofi og innan psykologi), står presten for mennesket og veggedyra – eller tegene, alt etter korleis ein ser for seg dei Wanzen det er snakk om – for språket og orda. Utsiktene for språkfilosofisk eller psykologisk reingjerings- eller medisinering, forsøk på å rydde opp i språket, betre kommunikasjon gjennom evig klargjering og effektivisering: for håpet om ei verd og eit tilvære frigjort frå språksmerte – er dårlege. Kva for mogelegheiter gjenstår då i møte med ein slik diagnose av mennesketilværet, plaga av og samstundes uskiljande frå skadedyr-ord? Trass i utsjånaden, mange. Det er blant anna dette Sotiría Béllou si synging fortel oss. Sjølv når det kan oppføre seg på plagsamt vis og påføre smerte, forårsake ulike former for sjeleleg kløe og irritasjon, og skjønt denne evna ved det bør godtakast utan atterhald og utan vurdering, ter språk seg ikkje berre som veggedyr overfor mennesket. Heller ikkje mennesket er nøydt til å agere som presten i møte med dei orda som gjer det, og vanskane dei førebur. Kampen mellom mennesket og språket kan arte seg som en kjærleg, nådelaus og fargerik dans. Nokre stemmer, i mangslungen allianse med musikk, evnar å dra orda i øyret, kutte dei i to eller fleire bitar, og deretter

setje dei saman igjen, stryke dei røft og ømt samstundes, la dei flyte forbi utan å gjere noko vesen ut av dei, kor enn tungt og mørkt det dei blir bedne om å fortelje, er: I Sotiría Béllou si stemme blir orda behandla med dionysisk omsorg, samstundes som dei får snakke for seg sjølve og på sitt vis fortelje noko om verda og eksistensen. Der opphevast ei stund det slitsame og hardføre spørsmålet om orda si evne til faktisk å fortelje noko om verda, eller tinga: Kan dei, kan dei ikkje, gjer dei, gjer dei ikkje det? (Slik mumlar også mennesket når det plukkar kronblada frå den ømme blomen, prestekragen og tenkjer over språket).

I likskap med alle andre syng Sotiría Béllou «Αχ κακού-, κακούργα κοινωνία», «Akk [du], von-, vonde samfunn» i songen «Ένας αλήτης πέθανε» («Ein uteliggjar har døydd»). Men Béllou si stemme synest å «bestemme» korleis handtere og behandla ord med singulære synkoperingar andre stadar, der andre ikkje gjer det same: i «Σαν απόκληρος γυρίζω» («Eg streifar omkring som ein arvelaus») eller «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» («Natta har senka seg utan måneskin») til dømes. 

«So—m ein a—-, arvelause streifar eg omkring—, 

i dette voon-, vonde framandlandet [eksilet]

eg vandrar og flakkar omkring

langt ifrå armane til mor mi»

«Natta har senka seg utan måneskin,

Mø-rkeret er djupt, 

Men det våkar ein ung mann

som ikkje-kla-, klarar å sove»

«Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» beskriv ein ung mann sin natt, sett frå nokon sitt vindauge – ein ung mann som i likskap med presten «ikkje-kla, (‘kje) klarar å sove», ikkje på grunn av skadedyr, men «trass i at mørkret er djupt». Kva kan han vente på frå seint på kvelden til morgongryet, der ved det smale vindauget som han lyser opp med ein flamme? Han opnar og lukkar døra med djupe sukk  – det lyriske eg’et i songen spør: om eg berre kunne vite kva sorga i hjarta hans er. 

Igjen spørsmålet: Kva er det som utspel seg i desse avbrota? Det einaste me kan gjere, er å spørje Béllou si stemme, i dei opptaka som finst: Dei har tydelegvis bevara noko av hennar særeigenheit. Og me kan spørje nokre vers i den diffuse og spreidde songen som består av vitnemål etter henne. Det seiest at «Σαν απόκληρος γυρίζω» («Eg streifar omkring som ein arvelaus») var ein av Béllou sine yndlingssongar; at ho tenkte på si eiga mor kvar gong ho song han. Stykket blei komponert og skriven av Vassílis Tsitsánis, ein viktig komponist, lyrikar og bouzouki-spelar i rebetiko sin andre generasjon: Korkje ho eller han hadde vore vitne til den store katastrofen og til bygginga av nattergalreiret, men dei var flydd i det, Tsitsánis frå byen Tríkala på det kontinentale Hellas, Béllou frå den store øya Evvia, som ligg tett inntil fastlandet på vestsida av Egeerhavet. Gjennom generasjonen og skjebnane deira – Béllous i særleg grad – held forteljinga om rebetiko fram som eit barn av krig, smerte og eksil. Kven veit på kva for måtar «Σαν απόκληρος γυρίζω» minna Béllou på si mor, og uttrykka noko av opplevingane hennar –

«Som ei arvelaus streifar eg omkring, 

i dette vonde framandlandet [eksilet],

Eg vandrar og flakkar omkring

langt ifrå armane til mi mor

Fuglane lengtar i gråt etter luft, 

og trea etter vatn

eg lengtar i gråt etter mor mi, 

som eg ikkje har sett på mange år

Kharon, kom og ta med deg sjela mi, 

måtte eg då finne fred, 

etter at den svarte skjebnen sørgde for

at gleda skulle flykte frå meg i dette livet»

Det vantar ikkje biografiske element som kan kaste lys over kva Béllou sine framandland og eksil kan ha vore. Livet hennar kan lesast som eit sosialt eksil, som også følgjer nokre geografiske linjer – frå øya Evvia og ein heller velståande familie med ei særleg streng mor, til eit ekteskap mot foreldra sin vilje, som varar i 10 månadar og fører henne, 18 år gamal, til fengsling for å ha kasta syre i andletet på sin valdelege ektemann i håp om å blende han (men «han hadde flaks, han hadde solbriller på seg») og deretter Athen og rebet-ane si verd, songaryrket, ei verd og eit yrke som mor hennar fordømer som upassande. Der blir Béllou ei av dei store songarane, engasjerer seg kompromisslaust politisk, og lar si flytande seksuelle legning navigere, delvis openbart, i konservative sosiale rammer, dei same som så sterkt prega mora sin ståstad. Denne biografibaserte spekulasjonen er i stand til å kaste lys over nokre årsak til ei særeiga synging og bakgrunnen for Béllous utsegn (ein kan leggje til at ho pleidde å høyre på tradisjonell liturgisk musikk i lag med bestefaren, som var sokneprest, og at ho veldig tidleg avdekka stort talent samt lidenskap for musikken som uttrykksform og levemåte, noko som stod i strid med det hennar sosiale ståstad påbaud). Eksil, eller eit ufrivillig opphald i eit framandland (det er dette omgrepet « ξενιτιά», xenitiá tyder)  som ei smertefull oppleving kan også bli forstått som eit viktig motiv i rebetiko-tradisjonen, og såleis som ein naturleg trope i tekstskriving. Dette kan godt vere tilfellet for ein yngre song som «Σαν απόκληρος γυρίζω» – yngre i den grad at korkje komponisten og lyrikaren eller songaren opplevde «den store katastrofen» på same måte som den førre generasjonen gjorde, han som danna grunnlaget for sjangerens opphav og viktige tekstmotiv. 

Liva deira kan lell tolkast som eksilruter. Rebetiko-universet og dette sin posisjon blir ofte beskrive langs inndelingar mellom «marginane» og ei innside eller sentrum, eller mellom ein underjordisk subkultur og «overflata». Rebetiko lar seg omtale som «dei marginale» sin musikk. Sjølve samfunnet (η κοινωνία) blir nemnt i ein del songar, da ofte som ein vondsinna, hjartelaus, dømande instans. Ei anna form for eksil er sentral i rebetiko-tekstane, nemleg kjærleik og kjærleikssorg. Og på eit anna nivå, sensuren Ioánnis Metaxas’ fascistiske regjering og nasjonalistiske krefter tvang på sjangeren. Med dette møter me igjen på sjølve orda, samt musikktonane – : Kan ikkje sensur forståast som forvisinga og eksilet deira? Sensuren forviste visse tematikkar – hashishrusen eller politisk kritikk – og kvarttonar, tiltalt for å vere austlege element; forvist fordi ein «vestleg nasjon» i stadig tilverting, skulle halde dei på avstand. 

Bellou er «Σαν απόκληρος γυρίζω» sin første utøvar. I  ei av dei første framføringane, datert 1951, syng 30-åringen raskt og ganske så rett fram, ho delar nokre ord i to, gjerne langs den inndelinga som naturleg fell mellom stavingane. Seinare sakkast tempoet ned, og mykje skjer med songen, Bellou blir eldre: musikken modnar – i tillegg til alt det som elles hender – inni og gjennom henne og kjem ut foredla som ein sjeldan vin. Denne «vinen» sin sjeldne karakter let seg naturlegvis vanskeleg beskrive. Det eine kjennemerket er Béllou si umiskjennelege stemme, som er blitt hylla, i lag med personlegdommen hennar, med eit utal adjektiv og beskrivingar – «raus, ujålete, maskulin, øm, kraftig, impulsiv»… I nok ein versjon, den offisielle lanseringa, antakeleg frå 1970-talet den òg, akkompagnerast stemme og bouzouki av rullande trommar. I dette opptaket vaiar vokalane som flaggar, teksten om smerte syngjast fram utan patos: Utøvinga er driven av ein vind som rører seg virtuost og ustanseleg gjennom det militære diktaturet som politisk landskap og språkpresten si smertefulle natt.  

«So—m ein a—-, arvelaus streifar eg omkring—,  

i dette voon-, vonde framandlandet [eksilet]».

Ein dionysisk analogi for å skildre det som skjer med musikken når han får bu i Sotiría Bellou, følgjast åt henne gjennom åra, og vice versa, eignar seg også for å gjere reie for korleis ho handsamar ord, språk og musikalske tonar, og som emnar å utløyse ein form for rus. Denne rusen er den som meld seg bortanfor problematiseringa av språk som eit verktøy for kommunikasjon eller ein hær med veggedyr, av språksmerte eller -kløe som noko som alltid skal la seg løyse eller medisinere. Kva skjer når Sotiría Bellou syng «αχ κακού-, κακούργα κοινωνία», «Akk [du], von-, vonde samfunn» eller «στην κα-, κακούργα ξενιτιά», «I dette vo-, vonde eksilet»? Her ytast det motstand; det er tunga, strupa og omgrepa som leikar med og mot kvarandre. Det kjem fram kor vanskeleg det er å finne adjektiv for å seie noko om samfunnet så vel som eksilet, denne til dels uhyrleg vonde opplevinga som også rugar på sjeldne perler.

Her ytast det motstand; det er tunga, strupa og omgrepa som leikar med og mot kvarandre.

Temaet «vondskap» har ein særeigen plass i rebetiko-verda, og er elles vel kjend som eit særs vanskeleg emne. «Ja, me må heidre dette livet, så lengje me har det i gave. Pengane og venleiken, Kharon´[dauden] kjem til å ta dei att, og det einaste me får igjen, det er vondskapen». Kva akkurat for ein vondskap det her er snakk om, er ikkje lett å omsetje – men ganske sikkert ein verdsleg, menneskeleg, ja kanskje kvardagsleg versjon, i tråd med dei fleste motiva i rebetiko. Nokre beskriv særpreget i mange tekstar innan sjangeren som ein naivitet som kan vere uhyrleg djup. Vondskap (definert? Eller diagnostisert?) som det som overlever ein, utsegna gjev i alle høve gjenklang til dei siste orda i Prosessen av Kafka: som om skamma skulle overleve Joseph K – eit verk også fødd i mellomkrigstida, og på same kulturell og geografisk stad som Mauthner: det jødiske samfunnet i Bohemia. Frå breddene av Egeerhavet og ein ståstad prega av eksil mogeleggjer også Béllou si stemme ei vakker hemn på språket, orda og det dei innimellom påfører oss av kløe, slag, rivingar og splittingar. Hemnen kan vere heidrande og uhemma samstundes. Ikkje sjeldant slår han over i akting, eller det er omvendt: akting blir til hemn, begge to er uskiljande, og måten dei er uskiljande på er mangarta; den liknar ikkje måten mynta sine to sider er uskiljande på! Hugsar ein riktig feil, i den grynande rusen, har stemma til og med sunge «κοινω-, κοινωνία»: «samf-, samfunn». Lyttar ein nøye, kan ein fornemme ein ujamn, høgst levedyktig pust: det er «ting», «kjensler» og til slutt «verda» som i eit utal levande former kjemper med, for og mot å få si—, sy, syngjast gjennom ord og musikk. Kven veit om det då ikkje finst eit Bohemia som har benådast med å liggje ved havet: ein stad der ord som hadde makta å grense mot verkelegheita eller opplevinga av henne hadde fått lov til å gjere det – denne drøymde staden som Ingeborg Bachmann skildra i eit dikt? 

Forfattaren takkar Rodáma Kratídi for å på så levande og kunnskapsrikt vis ha introdusert henne til rebetiko-musikken og Sotiría Béllou, Bobby Damore for avgjerande hjelp i dateringa av opptak og for opplysingar om historia til rebetiko-sjangeren, Ida Solberg, Lars Tore Håvardsholm og Live Torvund for verdifulle innspel angåande språket.

//

Naïd Mubalegh (f. 1989) er doktorgradsstipendiat ved Universitetet i Lisboa, Sorbonne og Universitetet i Oslo. Forskinga hennar fokuserer på påverknaden økonomiske teoriar har hatt på evolusjonsbiologien, og omvendt. Ho jobbar også som skribent og omsetjar av fag- og skjønnlitteratur. 

Tegninger ved Naïd Mubalegh.

///

Flyktningene som forlater det krigsherjede Ukraina for å søke beskyttelse, tilhører en mer omfattende form for unntakstilstand. Tiltakende migrasjonsstrømmer har preget politikken og mediebildet i mange år. Mye tyder på at massemigrasjon også de kommende årene vil være den synligste og mest politisk utfordrende konsekvensen av den pågående ødeleggelsen av planeten. En tallrik global underklasse tvinges på flukt av tørke, krig, ressursknapphet og stigende havnivå. En liten global overklasse foregriper katastrofescenarioer ved å sikre seg landområder på New Zealand eller drømme om en ny start på andre planeter. Samtidig brer det seg en epidemi av nostalgi og romantiserende forestillinger om naturlig stedstilhørighet, som kan ramme både migrantene selv og de som føler seg truet av dem. Med grensekonfliktene i Europa ser vi dessuten konturene av en ny form for ondskap, der desperate flyktninger blir brukt som politisk våpen i kyniske maktspill. 

Hvordan endrer flyktningene fra Ukraina europeernes selvforståelse? Mens mange ukrainere håper på at en ny verden skal oppstå i ruinene av fortiden – hvilke av dagens fortellinger bærer vitnesbyrd om migrantenes tidsalder? Hvordan forandrer ideer om hjem og tilhørighet seg i vår tid? Hvordan ville våre ideer om politikk og fellesskap arte seg om vi tok utgangspunkt i migranten i stedet for borgeren? Hva slags utopisk og frihetlig potensial kan migrasjon romme? Og hva kan dette si oss om fremtidens muligheter?

Vi takker for støtten fra Fritt Ord!