Ei sosial form for klimaendring / Kjartan Fløgstad

Som eremitt og gåsefarmar ved den ytterste grensa for kor mennesket kan bu, i ei tidssone som ligg ein god time framfor sine nye landsmenn, har den gamle raddisen Johan Reichenau Zamora gått rundt og forsømt seg sjølv og samtidig opna seg for nye tankar. I staden for å bera vidare på historisk skuld og skam prøver han å finna noko nytt å tru på, noko med ei historie som ikkje ber med seg lik i lasta. Tilsynelatande ikkje. Ikkje like mange lik i lasta.

Ved kjøkkenbordet i Eremitasjen sit han og held dommedag over seg sjølv. Hos Tyskarten Johan Reichenau viser sjølvransakinga seg ved at han blir einebuar og kler seg i sekk og oske. I si ytre framtoning ifører han seg si indre skam og innett anger, bot og betring. Han ser ut som ein sjølvpiskar, ein mann i krise, ein mann som veit at han har gjort uoppretteleg feil, og vil visa det for all verda. Og som tenker: Når eg har gjort ein feil, må det motsette av feilen vera det rette?

Så enkelt er det ikkje. Men i denne livskrisa, utløyst av eit skrapande svartkvitt 12 tommars TV, tunghøyrt og med vond rygg, er det Johan Reichenau kjenner det som han finn ei hjelpande hand, som kan leia han, gi han ei retning i livet. Her må dei ytre rammene for dagleglivet hans spela inn, det er etter at han skilde lag med Annie Salmi. På Eremitasjen bur han jo midt i det gamle sameland, i det som var gammalt skoltesamisk beiteområde; kanskje Magga og Annie Salmi på kvar sin måte sette ord på den stumme kunnskapen haugkallen Reichenau har rundt seg, tett på livet sitt, men ikkje forstår?

Det var ikkje gjess, men reinsdyr han skulle starta med! Han skulle fletta lasso for å fanga vind! Han skulle ha følgt dei fire vindane gjennom livet. Han skulle blitt innfødd, han skulle blitt same, han skulle blitt nomade. Som Annie liksom. Sjølv med fast jobb, Frp-aktige synspunkt, delt tomannsbustad i det nye byggefeltet på Hesseng, snøscooter i hagen, kano på taket av Skodaen, skarpladde våpen i huset, to elghundar på snor, så bit det liksom ikkje på henne. Den overfylte garasjen hennar ser ut som ein verkstad full av instrument for fysisk og jordisk frigjering. Tinga som bind henne fast, løyser opp bindingane i henne. Motvillig må han vedgå at slik er det, ho er ei fri ånd. Ho er glad i livet og har fylt hus og hage og garasje med redskapar til å gleda seg med.

For å gå rundt på Viksjøfjellet utan å setja spor, tenkte Tyskarten Reichenau, skulle han hatt kommagar på føtene om sommaren og skallar med sennagras om vinteren. Slik skulle han glidd umerkeleg gjennom eit landskap han sjølv var ein del av, slik landskapet var ein del av han. Han skulle ikkje synga om naturen, men synga stein og dvergbjørk og lav og vierkratt og reinsdyr opp av jorda og rør og aure sprellande friske opp frå elv og sjø. Han skulle ikkje vera i vinden, han ha skulle joika vinden, vera vinden, vera orda som lyder og ikkje tyder og til slutt døyr ut med den, når songen stilnar.

Her er Johan Reichenau ute å kjøra, ute på viddene, langt ute, det er sikkert, men det er når han tenker i slike banar at minnet om Annie Salmi dukkar opp i hugen hans, som eit bilete av fridom og av fire vindar som bles mot han frå alle kantar, frå høgre og venstre samtidig, og som feiar over hans eiga sorg og mørker. Han skulle gjort som henne. Han skulle kjørt bil med promille, kjørt snøscooter utan løyve, fiska laks med dynamitt, jakta utryddingstruga dyr, sett stort på skattar og avgifter, fortalt grove vitsar, tatt seg til rette.

Annie Salmi og det frie livet. Kan hende er det likevel ikkje berre ho det handlar om likevel? Kanskje det ikkje er dei samiske forbileta han ser, men meir det skremmebiletet av seg sjølv gjennom den blinde og ureflekterte arrogansen nyfilosofen Finkielkraut framfører på den vesle svartkvite TV-skjermen? Er det den same arrogansen han sjølv møter, på eit anna nivå, når den mektige direktør Jan-Cornelius Wyk van Louw ved Energidirektoratet i Brussel etter mykje om og men omsider gir audiens, berre for kort å meddela at gjenopning av bergverk av same kategori som sinkgruvene i Allmannajuvet i Ryfylke og urangruvene i Shinkolobwe i Kongo eller kolgruvene i Pyramiden på Svalbard vil vera utenkeleg innanfor krava frå det nåverande energiregimet om nullvekst og berekraftig utvikling. Ny produksjon er berre å sjå langt etter.

Johan Reichenau står med lua i handa. Framfor han tronar tredje (eller fjerde?) generasjon frå koloniherredømmet Wyk van Louw, nå som miljøforkjempar! Inga forklaring, ingen argument, berre stum og kald makt. Ei makt som opptrer eine og aleine på vegner av det gode, medan han sjølv får kjensla av at han går inn for at kloden skal brenna og verda gå under. Det er knapt til å bera.

Til slutt, for å føya skam til skade, må han vandra tomhendt den forsmedelege vegen ut igjen gjennom opne kontorlandskap og tett paragrafjungel.

Det er i slike stunder han tenker at han ikkje berre har tatt feil og levd til fånyttes, men endå verre, at han har levd eit øydeleggande liv, både i sitt yrke og politisk? At øydeleggande gruvegangar under jorda og øydeleggande tankegangar i orda på papiret er det einaste som står igjen etter han? Med gigantiske slaggtippar og gråberg som synlege ettermæle over livet hans på jorda.

Han er ikkje apostelen Paulus, og ein rein Damaskus-augneblink, ei brå omvending, er det ikkje, men eit avgjerande punkt i livet har han opplevd i sofaen framfor det svartkvite fjernsynsapparatet på Eremitasjen i Jarfjord, der den tvilande liberalaren Johan Reichenau har komme i anfektelse.

Kan vi i det heile tatt sleppa unna historisk skuld? Der mange nyomvende liberalarar kler seg opp og viser i sitt velstelte ytre at dei har komme på betre tankar, går Haugkallen i Jarfjord motsett veg. Han sonar ved å vanskjøtta seg sjølv. Å sjå til blir han ein fillefrans. Samtidig les han om gamle og moderne fyrstar. Men korleis kan han styra andre når han ikkje kan styra seg sjølv? Angrar han at han tok feil, eller at han lurte dei som trudde dei hadde rett? Det er tankar han tar inn over seg og som kvernar vidare inn i hovudet hans.

Når Tyskarten går over tunet i Jarfjord med fôr i bøtta, blir det liv i leiren, gåseflokken gaper sine veldige nebb opp mot han og skrik av hol hals lik eit publikum som alltid vil ha meir. Meir og meir, aldri nok. Fleire av naboungane, som har blitt løfta opp over kanten av snille foreldre for å sjå nærare på gåseflokken, får djupe traume og angst for fuglar for resten av livet etter å ha sett dei gule nebba opna seg og ville brøl stiga opp frå dei lange, kvite halsane. Ein heil skuleklasse blir send til spesialist i Tromsø for vidare utgreiing. Den tilkalla professoren i barnepsykologi bur ei heil veke i Kirkenes for å studera langtidsverknadene av det han kallar «gåseangst», og er i ettertid mest kjend lokalt for å stå urørleg som ein oppdressa Magritte-figur på toppen av Prestefjellet og sjå mot midnattssola under ein svart paraply.

I og for seg er ikkje noko av dette hans skuld, men aleine med seg sjølv og gjessene sine får Johan Reichenau det for seg at det å sjå på urett utan å gjera noko med det, ikkje er til å bera, det er uuthaldeleg. I lengda er det noko eit moralsk menneske ikkje kan gjera. Det tar frå deg retten til å vera menneske. Sakte, men sikkert vil det seia at biletstraumane av liding tar frå deg retten til å vera menneske. Å sjå på menneskeleg liding utan å gripa inn, tar det frå deg retten til å vera menneske?

Og viss ja, kva så?^[1]

Med berre nevane strøyer Johan Reichenau nudlisert tørrfôr i innhegninga og tømmer resten av bøtta ut over gule nebb og lange skrikhalsar.

Friluftsfengselet Gaza, korleis leva med det, sjølv på utsida av murane, år ut og år inn? Utan å gjera noko. Gå vidare i ditt daglege liv, som om konsentrasjonsleiren Gaza ikkje finst.

Berre eitt eksempel, eitt av mange. Viss du kallar deg liberalar, er du medansvarleg for øydelegginga av Kampuchea, av Afghanistan, Irak, Syria berre i nyare tid.

Det er du jo?

Og historisk, opiumskrigen mot Kina, utsveltinga av India, Vietnamkrigen.

Som tidsvitne i gruvebyen Potosí, korleis leva med alle overgrepa på det amerikanske kontinentet?

Korleis leva med folkemordet i Kongo under kong Leopold etter året som gruveingeniør i Shinkolobwe? Korleis snakka uanfekta vidare i mobiltelefon når vi kjenner til den nådelause utplyndringa av dei som hentar litium ut av jorda? Johan Reichenau Zamora har sjølv vore driftsledar i gruvene, og han har lese romanen Mørkets nakne hjarte av Alain Nbemba.

Han veit.

Korleis leva med det han veit?

Kanskje finst det berre to alternativ.

For styringa av staten står valet mellom proletariatets diktatur og det liberale diktaturet?

Frå store delar av grensekommunen, også frå russisk side, teiknar stortippen i Bjørnevatn sin særprega silhuett mot den låge arktiske himmelen. Det avsvidde landskapet rundt smelteverket i Nikel skjer i augo frå motsett side av grensa. Mot slutten av livet forstår til og med den gamle bergmannen og eremitten Juan Reichenau Zamora at ord som gruve og bergverk og smelteverk ikkje lenger høyrer heime i danna selskap og har blitt like belastande å ta i sin munn som olje, bensin og petroleum. Olje. Bensin. Petroleum. Industri. På få år har det blitt dei svartaste og styggaste og mest klebrige orda i språket. Det er namna på fossile brennstoff som har krenka Moder Jord og ført til klodens undergang. Men når historia om olje og kapital er så tett tvinna saman, korleis kan det ha seg at ordet kapital ikkje blir oppfatta som like krenkande for menneske og miljø?

Kloden i brann, undergang, endetid. Johan Reichenau veit det, det er hans eiga skuld, han har eit personleg ansvar, i liv og i yrke. Det er hans skuld, det er han som må sona.

Kor stor blir ikkje gleda for ein forhutla einebuar, tidlegare gruveingeniør og bergmann, då han heilt tilfeldig oppdagar at desse brennemerka orda, gruve, grav og det underjordiske dukkar opp igjen, på ein heilt annan kant, for å forklara ikkje utbyttinga av jorda og det underjordiske, men utbyttinga av menneskesinnet og det undermedvitne.

Så var det slik det var. Så er det slik det er, så er det slik han alltid har visst, men aldri har tenkt. Tuilla, Tarsis, Potosí, Shinkolobwe, Allmannajuvet, Kiruna, Svalbard, Bjørnevatn er noko han alltid ber med seg. Gruvegangane under jorda, der han har arbeidd gjennom heile livet, har eit motsvar, der dei dagklåre tankegangane munnar ut i kroppens undermedvitne årenett, ned i fossile lag av kjensler. Blodårer, hjartekammer, hjernevindingar. Nede i den forsteina hugen finst det både malm, gråberg og edelt metall.

Fram til i dag har gruvespråket handla om å henta metall og mineral og fossile drivstoff ut av Moder Jord. Meir og meir har gruvedrifta blitt knytt til førestillingar om utbytting, overgrep, valdtekt av naturen. Tradisjonelt handlar gruvearbeidet om å sprenga ut og grava fram løyndommane under jordoverflata og havbotnen. Nå kan eremitten på Eremitasjen i Jarfjord til si store forundring og glede lesa at det dreiar seg om å grava ut kjensler og handlingsmønster frå sosiale medium. Også i digital tidsalder går driftsingeniørane ned under overflata, men nå er det for å styra driftene og det undermedvitne.

På same måte som kol, gass og olje, litium, uran, kopar og kobolt har vore det, er det nå kjenslene våre som blir handelsvarer. Frå å gå under jorda og djupt ned under havbotnen etter malm og mineral, er det nå malmårene av data frå vårt daglege liv, sjølv dei mest intime delane av kropp og sinn, som blir kartlagde og tent pengar på.

Slik bruken av fossilt brennstoff er øydeleggande for det ytre miljøet på kloden, er den kommersielle utbyttinga av det undermedvitne i dag ei sosial form for klimaendring.

Må vi ta til å sjå på kjenslene våre som ein knapp ressurs, på same måte som fossilt drivstoff?

Til stigande forundring ser eremitten på Eremitasjen i Jarfjord at slike ord og uttrykk, ja heile terminologien frå det lange og underjordiske livet hans som bergmann blir henta fram på ny for å skildra immaterielle prosessar som dataanalyse og kryptovaluta. Faglitteraturen snakkar om data mining og mining bitcoin, det gamle gruvespråket gir ny erkjenning. Med digitale verktøy kan kjenslene våre vinnast ut, vegast og målast og bli til kapital. På denne måten blir jorda som kroppen vår, kroppen vår som Moder Jord.

Til beste for sine medmenneske har driftsingeniør Johan Reichenau Zamora reist til fem kontinent for å leita opp og vinna ut malmar og edelt metall på dei mest utilgjengelege stadene på kloden. Nå borar datamaskinar og algoritmar djupt ned i menneskesinnet for å finna fossil av snart utryddingstruga menneskelege kjensler.

Om arkiva nokon gong blir opna, får ettertida dømma om Juan Reichenau Zamora klarte det kunststykket å vera både hemmeleg partimedlem og infiltrert i partiet som rapportør til overvakingspolitiet. På same tid. Spora peikar i begge retningar. I mappa hans heiter det kort og godt at som pensjonist bur han aleine og driv gåsefarm på eit fråflytta gardsbruk i Aust-Finnmark, nærmare bestemt Tårnet i Jarfjord, tett ved Schengens yttergrense, men langt unna alt som liknar på offentleg liv.

For utanforståande blir det tydeleg at Haugkallen i Jarfjord har mista kontrollen, ikkje berre over korleis han sjølv ser ut, men også over gardsdrifta, og over sitt eige sinn.

Til sist er det naboane som tar affære. Ein mannvond gasse har rømt og skremmer ungane på vegen til Tårnet skule. Etter litt om og men ringer naboane Annie Salmi, som lenge har vore uroleg for tilstanden på Eremitasjen. Ein dag ut på seinhausten går ho tidleg frå arbeid, set seg i bilen og kjører inn til Jarfjord. Lenge før den fell, luktar lufta snø. Nå fall den, lett mot frontruta. Knasing av tynn is under bilhjula då ho kjører inn på tunet; lyden av den første frostnatta. Som erfaren jeger brukar ho ikkje lang tid på gåsejakta. Det er kort prosess. Ho tar ikkje fram skytevåpen, vrid ikkje om halsen, ho fangar den mannvonde gassen med berre nevane før ho kverkar han, det vil seia slår han i hel med den butte baksida av øksehovudet. Dum som ei gås, gåsehjerne, kort prosess. Den halvville fuglen ber sterkt preg av vanstell og for lite fôr

Johan Reichenau har forskansa seg med våpen på plattingen framfor våningshuset, men Annie veit råd. Ho set privat krisestab og gir mellombels operasjonsordre til gamle kollegaer i politiet om å ta det med ro. Dyrevernet blir varsla, dreg til Eremitasjen på inspeksjon og finn eit forstemmande syn av halvdaude og daude fuglar inne på låven. Den gjenverande delen av flokken blir avliva, gåsebonden sjølv blir henta ut frå våningshuset på båre. Fysisk er det lite igjen av han, mager og innskrumpa som han har blitt. Han set seg ikkje til motverge, men brukar begge hender til å kasta dei tettskrivne arka frå eit tjukt papirmanus rundt seg i alle himmelretningar medan han vekselvis mumlar, ropar og snakkar uklårt på tre språk om noko han kallar styringskunst og mining the mind, om ein formann ved namn Mao og tre fyrstar han kallar Machiavelli og Gramsci og Johan Reichenau. At Gud er død, er noko alle veit. Derfor legg Johan Reichenau Zamora, etter kvart som han roar seg ned, avgjerande vekt på at han kan snakka med skyene, som særleg over Varanger talar sitt tydelege språk, av di skydekket på dei kantar ligg så lågt på himmelen at du kan høyra kvart einaste ord.

I forkommen tilstand blir haugkallen frå Eremitasjen i Jarfjord send i ambulanse med sirene til Kirkenes sjukehus, der han blir undersøkt, spylt og vaska, klipt og kledd opp, før han blir lagt inn til observasjon. Han vil ikkje ha besøk, vasen med avskorne blomar frå Annie Salmi veltar han i golvet. Dei lange politiske harangane og seksuelle fantasiane pasienten kjem med frå sjukesenga, blir avskrivne som geriatrisk delirium. Sakte kjem han til seg sjølv igjen, sluttar å tala i ørska, blir tatt av smertestillande og antidepressiva og utskriven. Etter sjukehus og pleieheim får han heimehjelp frå Sør-Varanger kommune to gonger i veka, men klarer elles å stella seg. Forbod mot å driva med tamgås og andre husdyr.

Skyene talar ikkje lenger, dei bles taust forbi, berre med nokre lette fjon i lufta under seg.

Spreidde laserstrålar opp frå byen. Flyttfuglar på veg mot sør.

Når han berre er aleine med seg sjølv, seier Johan Reichenau at han har det bra, alt i orden, eg taklar det, det går bra, det er ikkje så farleg med meg, eg klarer meg alltids, men legg til at han har aldri likt å gå aleine ut blant folk, og nå likar han det mindre og mindre. Derfor held han seg mest for seg sjølv.

Einsemda er Konge, så lenge ho ikkje blir sett av andre.

Nest siste gong Johan Reichenau Zamora blir sett av andre, er han mest truleg ikkje aleine. Fleire dagar har gått utan at det har vore liv å sjå i tunet på Eremitasjen. Då framandpolitiet bryt seg inn, virkar alt i orden, bortsett frå at Reichenau ikkje er å sjå. I fleire dagar etterpå ber sivilpoliti kassar med innbu ut i ventande bilar. Annie Salmi er også på plass. Huset blir plombert, Saaben står avskilta og punktert på tunet, Reichenau er borte. Han er siste gong sett av eit overvakingskamera på ein bensinstasjon i Rovaniemi i Nord-Finland, der han står ved pumpa og fyller diesel. Biletkvaliteten og kameravinkelen gjer det usikkert om det sit eller ikkje sit ein annan person framme i passasjersetet.

---

^[1] På dette tidspunktet i livet ser ikkje Johan Reichenau ut til å ha hatt tilgang til den eineståande passasjen frå boka La tregua (Våpenkvile) frå 1958, der Primo Levi og andre overlevande frå Auschwitz møter frigjerarane sine, fire soldatar frå Den raude armeen til hest. Gjerningsmennene og deira medskuldige skjemdest ikkje, fortel Levi; derimot var både ofra og dei sovjetiske frigjerarane skamfulle og kjende seg skuldige av di dei ikkje hadde vore i stand til å hindra urett.

«Dei helste ikkje på oss; smilte gjorde dei heller ikkje; dei virka nedtrykte ikkje berre av medkjensle men av ein slags forvirra sjenanse, som forsegla leppene deira og knytte augo til gravferdsscenen. Det var den skamma vi kjende så godt, skamma som overvelda oss etter utvelginga, kvar gong vi måtte sjå på, eller underkasta oss ein udåd; skamma som tyskarane ikkje kjende, den som det rettvise mennesket opplever når ein annan gjer eit brotsverk, kjensla av skam over at eit slikt brotsverk kan finnast, at det ugjenkalleleg er ført inn i verda av ting som finst, og at viljen til det gode har vist seg å vera for veik eller tom, utan å makta å komma til forsvar.»

//

Foto: Julie Pike.

///

Forfatternes klimaaksjon takker Kjartan Fløgstad og Gyldendal for tillatelsen til å publisere dette utdraget fra Habeas Corpus. Romanen lanseres torsdag 18. august.